Një meditim filozofik mbi psikologjinë e artit të Edi Ramës

Ilir Muharremi, kritik i artit
Më 16 prill, në Bibliotekën Kombëtare të Kosovës “Pjetër Bogdani” në Prishtinë, u promovua monografia e Ph.D. Oltsen Gripshit, e titulluar “Neuroestetika e një artisti”, një studim i thellë mbi pikturat e Edi Ramës. Ky libër është botuar nga shtëpia botuese “Onufri” në Shqipëri dhe përmban 22 faqe. Nëpërmjet kësaj vepre, Gripshi shqyrton dimensionet psikologjike, filozofike dhe estetike të krijimit artistik, duke u fokusuar në lidhjen ndërmjet imazhit dhe realitetit, imagjinatës dhe perceptimit. Libri fillon me një analizë të parathënieve të një pikture, ku autori trajton rolin dhe rëndësinë e kontekstit para dhe pas krijimit të një vepre arti. Më pas, Gripshi zhvillon një temë të thellë rreth psikologjisë si psikikë e imazhit fenomenologjik, duke shqyrtuar se si perceptimi dhe ndjesia formojnë dhe ndikojnë krijimin artistik. Ai kalon në konceptin e neuroestetikës, që i referohet sintezës së imazhit arketipal mendor dhe mënyrës se si truri përpunon përvojën estetike.
Një pjesë e rëndësishme e librit është estetika semiotike, ku Gripshi diskuton thelbin gnoseologjik të artit, duke shkuar përtej formave të jashtme dhe duke eksploruar kuptimin dhe funksionin e imazheve në perceptimin tonë të botës. Ai gjithashtu analizon konceptin e “Aliquid stat pro aliquo”, një kërkim mes imagjinatës dhe realitetit, ku imagjinata dhe krijimi artistik bashkohen për të formuar një realitet të ri. Në këtë kuadër, autori diskuton lidhjen midis imagjinatës, përjetimit dhe krijimit, dhe vë në dukje rëndësinë e trupit si çelësi i ontologjisë së imazhit. Pjesa tjetër e librit përfshin një reflektim mbi krijimin si shëmbëlltyrë antropike e realitetit dhe fuqinë e pavetëdijshmes si paradigmë e gjuhës pamore, ku shpesh janë emocionet dhe proceset e pavetëdijshme ato që udhëheqin në krijimin e një vepre arti. Gripshi gjithashtu analizon konceptin e imazhit mnemonik, duke e vendosur atë përtej psikologjisë dhe estetikës bashkëkohore, si një element që lidh të kaluarën me të tashmen dhe krijon një lidhje të thellë me perceptimin dhe përjetimin e artit. Kjo monografi nuk është thjesht një studim mbi artin e Edi Ramës është një udhëtim i thellë në hapësirat ku ndeshen mendja dhe ndjenja, struktura dhe kaosi, e vetëdijshmja dhe e pavetëdijshmja. Kjo vepër e Gripshit është një përpjekje për të kapur jo vetëm çfarë sheh syri, por sidomos çfarë ndjen shpirti përballë një vepre që nuk flet, por thërret.
Në zemër të këtij reflektimi qëndron neuroestetika një fushë ku shkenca përpiqet të kuptojë misterin estetik, dhe ku truri nuk është thjesht organi që sheh, por tempulli që përjeton. Gripshi sugjeron se pikturat e Ramës nuk janë thjesht objekte vizuale, por dritare drejt impulseve më të thella të njeriut. Forma dhe ngjyra, në këtë kontekst, shndërrohen në përçues të një ndjesie që lind jo në sy, por në ndërgjegje aty ku truri dhe zemra kryqëzohen në heshtje. Në këtë botë të paqartë, Nietzsche, filozofi i madh i errësirës dhe dritës, ka thënë: “Piktura është ajo që na jep mundësinë të shohim botën ashtu siç është, duke kaluar përtej gënjeshtrave të perceptimit të përditshëm.” Ky citat shpreh se arti është një mundësi për të kapur të vërtetën e thellë të botës, përtej sipërfaqes dhe perceptimeve të zakonshme. Kështu, arti i Ramës, ashtu siç argumenton Gripshi, nuk është një pasqyrë e thjeshtë e realitetit, por një pasqyrë e shpirtit të artistit dhe të shikuesit, një pasqyrë që i shpëton shablloneve të zakonshme të perceptimit.
Artisti, përmes kompozimeve që shpesh tejkalojnë figurativitetin dhe rrëshqasin në abstraksionin lirik, nuk kërkon të përshkruajë botën e jashtme, por të shpërfaqë botën e brendshme – atë që nuk ka emër, por që është më e vërtetë se çdo realitet i përditshëm. Rama, në këtë dritë, nuk është thjesht krijues – ai është një filozof që flet përmes ngjyrës.Oltsen Gripshi e merr rolin e tij si një hermeneut, një përkthyes i heshtur i gjuhës së paartikuluar të artit. Ai nuk imponon kuptime, por i zbulon ato me përulësinë e një kërkuesi të së shenjtës, i cili i qaset veprës së artit jo me sy kritik, por me ndjenjë. Në këtë kuptim, marrëdhënia midis autorit dhe veprës së Ramës bëhet një dialog ontologjik, ku studimi bëhet një urë për të kaluar nga sipërfaqja e dukshme në thellësinë e qenies.Për Gripshin, imagjinata është më shumë sesa një funksion psikik është forca që e rikrijon realitetin nga brenda. Arti i Ramës përbën një akt ekzistencial të krijimit, një përpjekje për të dhënë formë së paformës, për të ngjyrosur të padukshmen. Aty ku fjalët nuk mjaftojnë, ngjyrat flasin. Imagjinata shndërrohet në dritë që ndriçon errësirën e pavetëdijes dhe i jep trup emocionit. Kështu, piktura nuk është rezultat, por proces; një rritje e shpirtit përmes materies pamore.
Në këtë kuptim, Nietzsche ka thënë: “Për të krijuar, duhet të shkojmë në errësirën e vetvetes dhe të nxjerrim dritën që është brenda nesh.” Ky citat tregon se krijimi artistik është një udhëtim i brendshëm, një kërkim që shpesh është i mbushur me dyshime, por që gjithmonë është një kërkim i dritës së brendshme, një përpjekje për të shprehur gjithçka që është e padukshme dhe e papërshkrueshme.Duke u mbështetur në qasjet psikoanalitike të Freud-it, Gripshi e sheh artin e Ramës si manifestim i të pavetëdijshmes, si një rrëfim që kalon përmes filtrave të simbolit dhe metaforës. Kjo nuk është një e pavetëdijshme mekanike, por një e pavetëdijshme poetike – një përmasë ku vetë e vërteta është metaforë. Forma, ngjyra, tekstura të gjitha janë kode që duan të deshifrohen jo me mendjen logjike, por me shpirtin që pranon misterin. Në këtë mënyrë, çdo vepër bëhet një ikonë e së fshehtës, një dritare drejt asaj që s’mund të thuhet, por vetëm të përjetohet.
Në këtë dritë, Nietzsche na fton të kuptojmë se “Artisti është ai që ka aftësinë të shohë atë që është më tepër se realiteti i dukshëm – ai është një shpirt që është më i ndjeshëm dhe më i hapur ndaj realiteteve të fshehura të botës.” Arti bëhet një akt shpirtëror që na lejon të shohim dhe të kuptojmë më shumë se sa mund të përfytyrohet.Në artin e Ramës, abstraksionizmi lirik është jo vetëm stil, por një mënyrë e të qenit. Ky abstraksion nuk është mohim i figurës, por lirimi i saj nga kufijtë e botës së dukshme. Në këtë liri, ndodhet potenciali për të përjetuar një realitet më të thellë, ku ndjenja nuk vjen si përgjigje ndaj objektit, por si jehonë e vetë subjektit. Artisti, përmes këtij stili, nuk përpiqet të na tregojë diçka – ai na fton të ndiejmë së bashku me të, në mënyrën më të pastër dhe më të çiltër.
Në esencë, monografia e Gripshit është një udhëtim filozofik në qenien përmes artit. Ajo na kujton se arti nuk është vetëm një mënyrë për të zbukuruar botën, por për ta kuptuar atë. Mbi të gjitha, për ta kuptuar veten në pasqyrimin që vetëm një vepër e ndjerë mund të ofrojë. Arti i Edi Ramës, në këtë perspektivë, bëhet dritë që ndriçon rrugën e brendshme, një udhë ku secili shikues është një shtegtar që kërkon kuptimin përtej pamjes. Gripshi na fton të mos shohim thjesht me sytë tanë, por me shpirtin për të kapur atë që është përtej formës dhe ngjyrës, atje ku fillon e vërteta poetike e artit. Siç thotë Nietzsche: “Arti është të shohësh botën me sytë e një shpirti të hapur.”
Pavetëdijshmja në pikturë
Pikturat e Edi Ramës karakterizohen nga një gjuhë vizuale spontane dhe intuitive, ku forma, ngjyra dhe kompozicioni shndërrohen në mjete të lirshme të vetëshprehjes. Në vend të një rendi klasik apo figuracioni të qartë, ai ndjek një ritëm të brendshëm, të ndikuar më shumë nga ndjesia sesa nga logjika formale. Forma në punimet e tij është shpesh biomorfe dhe e përthyer, me konture të lirshme që shpërfillin kufijtë e rregullsisë. Ato krijojnë silueta që përngjajnë me organizma të gjallë apo gjeografi të brendshme emocionale, duke u ngjeshur në një hapësirë që vepron si një kanavacë e vetëdijes vizuale.
Ngjyra luan një rol të rëndësishëm, jo vetëm si element estetik por si emocion i pastër. Paleta është e pasur dhe kontrastet e forta mes ngjyrave të ndritshme dhe atyre të errëta gjenerojnë tension, energji dhe një lloj pulsi vizual. Ngjyrat nuk janë të nënshtruara ndaj një harmonie klasike, por rrjedhin lirshëm, si rrëfime emocionale të çastit.

Kompozicioni i pikturave të tij është shpesh i dendësuar, me elemente që ndërthuren dhe mbivendosen në mënyrë të tillë që krijojnë një teksturë vizuale dinamike. Kjo dendësi formash dhe ngjyrash i jep veprës një lloj muzikaliteti të brendshëm një ritëm që ndjek frymëmarrjen e pavetëdijes. Ajo që e bën artin e tij të veçantë është mungesa e përpjekjes për të imituar realitetin. Ai nuk përpiqet të tregojë apo shpjegojë, por të gjurmojë një proces të brendshëm mendimi e ndjenje. Pikturat janë si ditarë vizualë të pavetëdijes ndonjëherë të qetë, ndonjëherë të trazuar që flasin me një gjuhë personale, të papërkthyeshme me fjalë, por të ndjeshme për syrin. Në thelb, ato janë një reflektim i një filozofie krijuese ku arti nuk është qëllim, por proces një formë ekzistence, një akt i të qenit dhe i të dëgjuarit të brendësisë në një botë gjithnjë të zhurmshme.
Libri mbyllet me një bibliografi dhe fjalorth, që ofrojnë një pasqyrë të burimeve dhe terminologjisë që përdoren gjatë këtij studimi të thellë të neuroestetikës dhe artit të Edi Ramës.